Sami Tan
Zimanê kurdî pêşî li medrese kurdan hatiye bikaranîn, di sedsala 17an de bi Serfa Kurmancî ya Eliyê Teremaxî bûye berhema perwerdeyê. Kurdî, di sedsala 18an jî bala gesttyar û misyoner kisandiye. Li Ewropayê yekemîn berhema der barê zimanê kurdî de di sala 1787an de li Îtalyayê ji hêla Garzonî ve hatiye nivîsandin. Piştî Garzoni li rojhilat û rojava gelek misyoneri, geştiyar û peywirdarên welatên cur bi cur bi armancên têvel der barê zimanê kurdî berhem nivîsandine. Her wiha ji kurdan jî gelek zanyar û zimanzanan der barê ziman û rêzimana kurdî de barhem dane.
Bu, Ernest N. McCarus’un en iyi bisikletlerinden biri ve en iyi bisikletle bisiklet sürmenin en iyi yolu (soranî) idi. Konut berhema Ernest N. McCarus a bi navê A Kürtçe Dilbilgisi, Süleymaniye Kürtçesinin Betimsel Analizi, Irak di sala1958an de li New Yorkê hatiye weşandin.
Bu durumda kelime oluşumu, kelime oluşumu ile aynıdır. Son birkaç günde DN MacKenzie bunu söylemekten mutluluk duyuyor.
Li gorî McCarus, “Di kurdî de peyv a dream dubarekirinê, hevedudanînê û gireyan tên dariştin. Dubarekirin û hevedudanîn ji bo bêjeyên serbixwe ye, gire jî bêjeyên hem bêjeyên serbixwe ve jî yên bendkirî pêk tînin.” (McCarus, 1958:82)
Minakên McCarus:
1. Dubarekirin:Bidestxistina reheke nû ya peyvê, a dream dubarekirina reha peyvekê.
Minak:demdem, pêçpêç (zikzak), pelepêl, gizegiz kirdin (gilî û gazin kirin)…
2. Hevedudanîn: Bu durumda peyvan digihîne hevû pê peyveke nû pêk tîne. Li gorî M.cCarus, bêjeyên hevedudanî yên ku beyefendisi dengdêra navbergir (bileşik sesli harf) pêk hatine, bêjeyên hevedudaniya pênasekirinê ne.
Hevedudanî (navdêr):tîrbirjan, marmasî, nîweroxew (Xewa nîvro), zirbira, xeletyarî, serban, ladê (gundê veder), kedfiroştin, çwarpê, duziman (xapînok), giranleber (ruh, kullanıcı)…
İşte bir alıntı:resmgir, kaxeznûs, tarabexş, kerfiroş, segşor (segşo), meaşxor, ferşraxêr, dilgir, lagir, rojhelat, nankir, dûrbîn.
:dilteng, serspî, dilşikaw, qisexoş…
Peyvên hevedudanî yên empatîk (empatik bileşik):Mesken bêjeyên ku du peyv bi alîkariya navbergirekê gihaştine hev, peyvên hevedudanî yên empatîk in. Hemû bêjeyên empatîk navdêr in.
Gezinme+gezme:nîwero (nîvro), tuleseg (segê ciwan), bendexwên, xolemêş, dendezîx, janeser, kureza (neviyê kur)…
Navdêr+rengdêr:bizinekewî (bizina kovî), sinoqereşeke (sindoqa reş), qulereş (reşik), xoşkegewre (xwişka mezin)…
+Gezinme:reşeba (bareş), pîremêrd, pîrejin…
Navdêr + rayek:şîrexor (şîrmij)
Pirtik+navdêr:pasheroj (dahatu)…
Hevedudanîyên ahengsaziyê: Di vê formê de du heb peyv (rayek jî tê de) bi /û/yekê digihêjin hev. Her du peyv jî ji heman beş axaftinê ne û bêjeya ku derkeve holê jî ji heman beş axaftinê ye.
Gezinme+gezme = gezinme:Çepûrast (Çepûrastî xoy nezane / Çepû rasta)
Rengdêr+rengdêr= rengdêr:rastûçewt (durû, ne cihê pêbawerîyê)…
Rayek+rayek= yön:hatûçû, xwardûbird
Rayek+neyînî+rayek=navdêr:xornexor…
3. Alikarî’ye girenler:
Gireyên navdêrî:
– ayet:hizmet…
– temel:segbaz, pulbaz (mîratxur, destbelav), hatîwbaz (eşcinsel), nuktebaz
– cî:wutucî, boyaxcî…
itibaren:şekerden, xwêdan, ağır…
-dand:agadand (çavnasî, hisşyarî)…
– ewan (têkildarî tiştekî / cihekî):şaxewan (çiyayî), qazewan (qazwan), kestiyewan…
-ewari:kurdewari…
– ga (cih):karga, baba…
– istan (cih):Kürdistan, Daristan…
– xane (mallar, avahi):Çayxane, jêrxan (jêrzemîn)
-za:bita, purza (kurmet, keçmet; kurxaltî, keçxaltî)
Paşgirên bilgiûkkirinê -le, ûlê, -jolê,-okê, ockê: Mesken hin caran biûktiyê, hin caran jî hezkirinê nişan. Kengî dê kîjan are bikaranîn pêşbînîkirina wê ne pêkan e. Li gorî McCarus, -lokê ji -lê tê û -okê jî biûkkirineke zêdetir nîşan dide.
– ile:teşpîle (teyfika biûk a darîn)…
– şu:mêşûle…
-jole:karjole (miha bizuk)…
-Tamam:minalokê (zaroka delal)…
– peki:maloçkê (mala biûk)…
– prensip:çawilkê (berçavk)…
– bak:teşpîloke (teyfika darîn a pir biûk)…
Paşgirên navdêrî yên ku rengdêran pêk tînin:
– a (taybetî, rewşê nîşan dide):sarda, germa…
– aî (rewş, merc):dikişzaî, drêjaî, kwêraî…
Paşgirên navdêrî yên ku bi navdêrû rengdêran re deri:
Ji navdêrekê navdêreke nû çêdike -î (taybetî an rewşê dinimîne):dykî, minalî…
Buyrun istedikleriniz:ciwanî, pîrî, çakî….
– etî (rewş an taybetîyê nîşan dide):piyaweti, brayeti, pireti…
Paşgirên navdêrî yên ku bi rayeka lêkeran re skin:
– istasyon:kirdgar (yê ku dike)
– içinde; -n (rayeka dema borî dike rader û navdêra lêkerî pêk tîne):onu kırdın, ondan…
Paşgirên navdêrên ku li pey navdêr û rayekên lekêran skin:
-hayır; -ok:Ev her paşgir bi heman wateyê deridir, lê belê ne dîyar e ka kîjan kengî tê.
– hayır:tirsnok, girînok…
– ok:kirmok (kurmxur), gerok…
Paşgirên navdêrî yên ku ji navdêr, rengdêr, rayeka lêkeran, cînavkan û komepeyvên navdêrî bêjeyan bitki saz.
– e (Ev paşgir hêmanek taybet ê komekê nîşan didin):yemin et, dane, şire, jimare, ewane, bêkare…
Paşgirên navdêrên bi pirtikan re skin:
-lo:(tê dawîya hejmarên bingehîn, wateya yeka nimûneyî dide wê): şeşlo, dulo…
Paşgirên Rengdêrî
Paşgirên rengdêrî ji navdêr, rengdêr, rayekên lêkeran û pirtik rengdêran pêk tînin. Du heb jî pêşgir (ne-û na) hene ku ji rengdêran dîsa rengdêran pêk tînin.
Paşgirên rengdêrî yên ku li pey navdêran deri:
– ah:korawî (biherî), befrawî..
-î (üyelik sözleşmesi):rojawaî, îsaî, qaweî…
– onarmak (xwedîtîyê nîşan dide):baba…
-în (taybetî û rewşê nîşan dide):şermîn, tukîn (beepirç)…
Gireyên rengdêrî yên ku bi rengdêran re deri:
– vay:surbaw (rensor)…
Ne-; na-(neyînî): Digirin deriye.
netîj (netûj), narêk (nelihev), nexoş (nexweş), naxoş (tiştê ne xweş)…
-ole (biçûkker):kizole (xembar)…
Paşgirên rengdêrî yên a rayeka lêkeran re skin:
-û; -w (Ev pasgir ji rayeka dema borî parenga dema borî pêk tîne):xwardû (xwarî), evsav (daqurtendî)…
Paşgirên rengdêrî yên ku li pey navdêrû pirtikan deri.
– an:kiçane, rojane, dwane…
Paşgirên lêkerî
Pashgirên lêkerî bi deri pişmiş rayeka lêkeran deri.
– ve (ev tê dawîya rayeka dema niha ya lêkerê ku wê dike sedemkarî):tirsand, geyand, niwand (razand)…
Paşgirên pirtikî
Ev kürü paşgir li pey hejmaran deri, wan dikiş rêzekî.
– em (hin caran jî alt -emîn):yekem (yekemîn), duwem…
Dema ku em bala xwe bidin mînakan emê bi zelalî bibinin ku beêjesaziya zaravayê soranî jî bi gelemperî wekî ya zaravayê kurumancî ye. Di hin bêjeyan de guherîna dengan (her wekî /-geh/ kumarmancî di soranî de bûye /-ga/ lê belê wate yek eû cih nîşan dide. Tiştê balkêş, du paşgirên tirkî jî ketine zaravayê soranî, ew jî paşgira / -cî/ ye ku bi zaravayê kurmancî de jî heye, her wekî tirşikçî, helawçî….
Ya jî paşgira /-lo/ ku di kumarcî de nîn e, her wekî “dulo, şeşlo” ku ji paşgira “-li, -lı, -lü, -lu (iki, altı, dört, dokuz)”, tirkî deri. Di nav mînakan de hinek peyv di Kürtmancî de nin, onun wekî “çawîlke (berçavk)” û “niwandin (razandin)”. Li gel vê yekê ji aliyê wateyê ve naskirina van peyvan ne dijwar e, ji ber ku, di kurmancî de peyva “çav” jî paşgira “-îlke” jî nas in, her wiha ji bo “niwandin”ê jî di kurmancî de “nivistin ” ” heye, ji wê “nivîn” hatiye dariştin, bi paşgira /-andin/ jî di kurmancî de gelek lêker hatine dariştin, her wekî; xapandin, şidandin, ayakta…. Her çiqas McCarus paşgira “-andin” wekî paşgireke bidestxistina avanîya sedemkar (etken) destnîşan kiribe jî her wekî kurumancî, di soranî de jî housing paşgir lêkerên teper (gerguhêz) pêk tîne. In the warê dariştina parenga dema borî de kurtuncî û soranî ji hev cihê base, di kurmancî de paşgira dariştina parenga dema borî /-î/ ye, lê belê di soranî paşgira /-û/ ve parenga dema borî pêk tîne. Dema ku rayeka lêkerê bi dengdêrê biqede, hingî ew jî base /-w/.
Binêr:
1 – McCarus EN (1958). Irak’ın Süleymaniye Kürtçesinin Kürtçe Dilbilgisi Tanımlayıcı Analizi. Amerikan Bilgili Topluluklar Konseyi, New York.
